Μονή Βομβοκούς.
Το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου Βομβοκούς, βρίσκεται δέκα περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ναυπάκτου, στην ανατολική πλευρά του βουνού Ριγάνι. Δεν είναι γνωστό πότε κτίσθηκε. Μια μαρμάρινη επιγραφή, χαραγμένη με καλλιτεχνικά βυζαντινά γράμματα, εντοιχισμένη επάνω από την δυτική είσοδο του Καθολικού, μας πληροφορεί ότι το μοναστήρι ανακαινίσθηκε το 1695 από τον ιερομόναχο Αρσένιο. Ολόκληρο το κείμενο της επιγραφής έχει ως εξής:
ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΕΚ ΒΑΡΑΘΡΩΝ
Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ
ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΔΙΑ ΔΑΠ
ΑΝΗΣ ΤΟΥ ΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΕΝ ΙΕΡΟΜΟ
ΝΑΧΟΙΣ ΚΥΡ ΑΡΣΕΝΙΟΥ ΚΑΘΗΓΟΥΜΕΝ
ΟΥ ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΧΕ' ΑΠΡΙΛΛΙ(ΟΥ)
Επομένως, ο σημερινός ναός του μοναστηριού κτίσθηκε το 1695 στην θέση άλλου ναού που προϋπήρχε, προφανώς είτε επειδή ο παλιός ναός ήταν ετοιμόρροπος, είτε γιατί ήταν μικρός και δεν κάλυπτε τις ανάγκες του μοναστηριού. Πάντως η παράδοση λέγει ότι στα βυζαντινά χρόνια, το μοναστήρι ήταν κτισμένο πεντακόσια περίπου μέτρα βόρεια του χωριού Σκάλα. Καταστράφηκε όμως από τους Τούρκους και η εικόνα του Αγίου θαυματουργικά βρέθηκε στην απέναντι πλαγιά του Ριγανίου, στην σημερινή θέση του μοναστηριού.
Ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό και ζωγραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το Καθολικό του μοναστηριού. Κτίσθηκε με πελεκητή πέτρα και κονίαμα και ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς τετρακιόνιου ναού με τρούλλο. Έχει δίρριχτη κεραμοσκέπαστη στέγη και στο δυτικό αέτωμα, υψώνεται μονόλοβο καμπαναριό. Ο δωδεκάπλευρος τρούλλος στηρίζεται σε τετράγωνη βάση και σε κάθε δεύτερη πλευρά του ανοίγεται μονόλοβο παράθυρο. Χαρακτηριστική επίσης είναι η κεντρική οδοντωτή ταινία που περιτρέχει εξωτερικά τον ναό και τον χωρίζει σε δύο ίσες ζώνες.
Ο ναός είναι κατάγραφος (νάρθηκας, κυρίως ναός, ιερό βήμα) με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, οι οποίες κατά κανόνα σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση. Πρόκειται για ένα μελετημένο εικονογραφικό πρόγραμμα των αρχών του 18ου αιώνος. Τα θέματα χωρίζονται σε οριζόντιες ζώνες, με τα χριστολογικά επάνω, τα θεομητορικά στην μέση και τα αγιολογικά κάτω. Πολλή επιτυχία με ενδιαφέρον και πρωτοτυπία παρουσιάζουν δύο εικονογραφικοί κύκλοι του νάρθηκα, το συναξάρι του Προδρόμου και οι Αίνοι.
Το μοναστήρι της Βομβοκούς διαλύθηκε με το Διάταγμα του Όθωνα το 1833, με την αιτιολογία ότι είχε λιγότερους από έξι μοναχούς. Μετά την κατάργηση και μέχρι το 1850 έγιναν πολλές και επίμονες προσπάθειες για την επαναλειτουργία του μοναστηριού, τόσο από τους επιζώντες μοναχούς, όσο και από τους δημαρχιακούς παρέδρους της Ναυπάκτου και των χωριών του Δήμου Ναυπακτίδος. Το 1846 ο Δήμος Ναυπακτίδος προσκάλεσε από την Ζάκυνθο τον δραστήριο μοναχό Κωνστάντιο Κλαυδιανό, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι ως ηγούμενος μοναχικής αδελφότητος έξι μοναχών. Όλες όμως αυτές οι προσπάθειες δεν έφεραν αποτέλεσμα και το μοναστήρι καταργήθηκε οριστικά. Στην περίοδο του μεσοπολέμου πάντως (1923 - 1940) λειτουργούσε με την παρουσία ελαχίστων μοναχών. Το 1940 μετατράπηκε σε γυναικείο και 2-3 μοναχές κρατούν μέχρι σήμερα το μοναστήρι ανοικτό.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι του Αγ. Ιωάννου Βομβοκούς είχε μεγάλη περιουσία και πολλά μετόχια. Ασφαλώς διέθετε και πολλά αξιόλογα κειμήλια με πνευματικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Τα κειμήλια αυτά, μετά την διάλυση του μοναστηριού (1833), παραδόθηκαν προς φύλαξη στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου Ναυπάκτου, στην μονή Αμπελακιωτίσσης και στην μονή Προυσού, όπως συμπεραίνεται από σχετικά έγγραφα της εποχής. Είναι άγνωστο αν και που διασώθηκαν μέχρι σήμερα.
Φαμίλα.
ΦαμίλαΘΕΣΗ:
Η Φαμίλα είναι ένα χωριό που αποτελείται από τέσσερις οικισμούς: τη Συκιά, τη Φαμίλα (Κλεφτάλωνο), που είναι χτισμένοι στους πρόποδες του Κουστρουμά σε υψόμετρο 600 μ. και τους Καρκανιά και Πλατανιά που είναι κτισμένοι κατά μήκος του παραπόταμου του Εύηνου ποταμού Πόριαρη.
ΟΝΟΜΑΣΙΑ:
ΟΝΟΜΑΣΙΑ:
Η ονομασία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1400 μ.Χ.) και προέρχεται από την ιταλική λέξη «famila» που σημαίνει οικογένεια. Ο συνοικισμός Κλεφτάλωνο πήρε το όνομά του από το παλιό αλώνι που υπήρχε στην περιοχή, όπου συγκεντρώνονταν και γλεντούσαν στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας οι κλέφτες και οι αρματολοί. Στο ίδιο αυτό αλώνι, σύμφωνα με την παράδοση, χόρευαν τις νύχτες οι νεράιδες και μονομαχούσαν τα «στοιχειά» των γειτονικών χωριών.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ:
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ:
Η Φαμίλα πρωτοκτίστηκε στη θέση Παλιοχώρι πάνω από την τοποθεσία Καστανές σε υψόμετρο 1.000 μ. περίπου. Εκεί βρισκόταν ο κύριος όγκος του χωριού, όπου σήμερα σώζονται και τα ερείπια.Λόγω της ενασχόλησης με την κτηνοτροφία, πολλοί κάτοικοι ήταν διασκορπισμένοι στην ευρύτερη, γύρω από το χωριό, περιοχή. Ο βαρύς χειμώνας που τους δυσκόλευε στην κτηνοτροφία, τους οδήγησε στο να έχουν στραμμένα τα βλέμματα στον κάμπο του Πόριαρη. Όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν ο κάμπος μοιράστηκε στους κατοίκους και άρχισε σιγά- σιγά και νέα μετακίνησή τους προς τα εύφορα χωράφια του κάμπου, δημιουργώντας έτσι τους άλλους δύο οικισμούς, τον Καρκανιά και τον Πλατανιά.Η περιοχή του Πόριαρη έχει να επιδείξει πολιτισμό από τα προϊστορικά χρόνια, ενώ για την ελληνιστική περίοδο (3ος αιώνας π.Χ.) βρίσκουμε και αναφορές. Την τότε ανάπτυξη της περιοχής καταμαρτυρούν τα πολυάριθμα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η αετωματική στήλη με την επιγραφή «ΚΡΙΝΟΛΑΟΥ» ένα μαρμάρινο ανάκλιντρο και ίχνη λουτρικών εγκαταστάσεων στη θέση της σημερινής λουτροπηγής που είναι γνωστή από τους ομηρικούς χρόνους ως «Ύδατα Ηρακλέους» ή «Πηγή Καλλιρρόης».Από τη Φαμίλα καταγόταν ο οπλαρχηγός Σακαρέλος ο οποίος είχε αναπτύξει σπουδαία δράση κατά των Τούρκων.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ:
Η εκκλησία της Αγίας Σωτήρος στον συνοικισμό Συκιά κτίστηκε τον 17ο αιώνα, και χρησιμοποιήθηκε από τον οπλαρχηγό Σακαρέλο και ως αμυντικός προμαχώνας.Η παράδοση αναφέρει ότι όταν βρισκόταν σε δύσκολη θέση ο οπλαρχηγός και οι συμπολεμιστές του, διέφυγαν από υπόγεια σήραγγα που οδηγούσε μακριά από την εκκλησία. Οι πολεμίστρες της μικρής αυτής εκκλησίας επιβεβαιώνουν ως ένα βαθμό την παράδοση.Στις 6 Αυγούστου κάθε χρόνο πραγματοποιείται παραδοσιακό πανηγύρι.
ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ:
ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ:
Στα σύνορα της Φαμίλας με τη Στράνωμα συναντάμε την σπουδαία ιαματική πηγή, γνωστή για θεραπευτικές επιδράσεις στις αρθρίτιδες, ρευματισμούς, δερματικές παθήσεις, τα Λουτρά Στάχτης. Η λουτροπηγή ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Κοντά στην πηγή έχει βρεθεί μαρμάρινο ανάκλιντρο, πιθανόν ελληνιστικής εποχής, ενώ σώζονται ακόμη και σήμερα ίχνη των αρχαίων λουτρικών εγκαταστάσεων. Σήμερα υπάρχουν εγκαταστάσεις λουτρικού συγκροτήματος, καθώς και εγκαταστάσεις παραμονής λουομένων. Προσφέρουν τη δυνατότητα λουτροθεραπείας σε ατομικούς και κοινούς λουτήρες, για όσους έχουν παθήσεις του δέρματος, νεφρικές διαταραχές ή λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος και αρθρίτιδες. Διαθέτουν ξενώνα, εστιατόριο και καφενείο. Λειτουργούν τους καλοκαιρινούς μήνες. Από τα Λουτρά Στάχτης μπορούμε να περάσουμε τον Εύηνο από το χαρακτηριστικό πέτρινο γεφύρι Πόριαρι και να βρεθούμε στα χωριά (Κόφτρα, Αβαρίκο, Ανάληψη κ.λπ.) του Θέρμου.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ:
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ:
1. Φαµίλα – Πόρος.
Πρόκειται για διαδρομή μέσα σε πλούσια βλάστηση και ιδιαίτερο αγροτικό τοπίο µε πεζούλες. Στην πορεία της καλά διατηρηµένης αυτής διαδροµής η οποία κατηφορίζει στον Πόριαρη υπάρχει και νερόµυλος. Στο κάτω µέρος της διαδροµής υπάρχουν τα ιαµατικά λουτρά της Στάχτης, που λειτουργούν, ενώ επίσης υπάρχουν αναψυκτήρια, ψησταριές κ.α.
2. Φαµίλα – Κορυφή Καστρουµά.
Ακολουθώντας ανηφορικό μονοπάτι σε απόσταση ενάμισι χιλιόμετρο από το ξενώνα φθάνουμε στην κορυφή του Κουστρουμά απ’ όπου μπορούμε να απολαύσουμε μοναδική θέα στον ευρύτατο ορίζοντα που απλώνεται μπροστά μας. Από το σημείο αυτό βλέπουμε την πόλη του Αγρινίου και το δειλινό απολαμβάνουμε τον ήλιο πορτοκαλοκόκκινο να βυθίζεται στην γαλαζοπράσινη λίμνη της Τριχωνίδας.
3. Μονοπάτι Φαµίλα – Πλατανιάς .
Πρόκειται για παλαιό εν µέρει χτιστό δρόµο επικοινωνίας της Φαµίλας, χωριό πάνω στην πλαγιά του Καστρουµά, µε τον οικισµό Πλατανιάς, κτισµένο πλάι στην κοίτη του παραπόταµου του Ευήνου Πόριαρη.
Πόδος.
Το χωριό Πόδος ονομάζεται και «Τουρκόμνημα». Έχει λιγότερους από 10 μόνιμους κατοίκους (απογραφή 2001) και είναι το μικρότερο πληθυσμικά χωριό του Δήμου Αποδοτίας. Η κοινότητα εορτάζει την 23ην Απριλίου ημέρα του Αγίου Γεωργίου. 
Κοκκινιά 1831m. υψόμετρο.
Η Κοκκινιά, με την Αράχωβα στις πλάτες της και την Ευηνόλιμνη στα πόδια...
Στράνωμα.
Το χωριό Στράνωμα βρίσκεται στην επαρχία Ναυπακτίας, του Νομού Αιτωλ/νίας και ανήκει στο Δήμο Πυλλίνης.Γειτονικά χωριά με τα οποία και συνορεύει είναι: η Δορβιτσιά, η Φαμίλα και η Σίμου. Το ποτάμι Εύηνος ή Φίδαρης διασχίζει τον κάμπο του και το χωρίζει από τα χωριά Κάτω Χρυσοβίτσα, Αχλαδόκαστρο και Κάμπο Αναλήψεως.
Ο Ποκεβίλ την αναφέρει ως Stranova. Στα έγγραφα της επαναστάσεως αναφέρεται ως Στράνωμα.Στα αρχεία της Νομαρχίας αναφερόταν σε ουδέτερο γένος, το Στράνωμα, του Στρανώματος. Τον Ιούνιο 1973 το Στράνωμα έγινε η Στράνωμα. (ΠΔ 80/23-6-1973 ΦΕΚ 152Α/21-7-1973).Τώρα γιατί πήρε την παραπάνω ονομασία κανένας δεν είναι βέβαιος.Μερικοί υποστηρίζουν ότι ή λέξη είναι σλαβική και σημαίνει καινούριο χωριό ή χτίσιμο σπιτιού ή το μέρος όπου ξεκουράζονταν οι «στράνοι» δηλαδή οι στρατοκόποι.Άλλοι προτείνουν ως ετυμολογία της λέξης Στράνωμα (όρθοτ. Στράνομα) Τις Σέρβικες λέξεις: strana = κλιτύς, πλαγιά και stranovit = απόκρημνος, απότομος βράχος, ανωφέρεια, απότομη κλίση.Ότι η Στράνωμα έχει απότομη κλίση, μια και ξεκινάει απ’ το βουνό καί φθάνει μέχρι το Φείδαρη, δέν υπάρχει αμφιβολία. Αν όμως η ετυμολογία αυτής της λέξης ή κάποια από τις παραπάνω είναι σωστή, μόνο οι ειδικοί γλωσσολόγοι μπορούν να το βεβαιώσουν.
Το χωριό, είναι κτισμένο σε υψόμετρο 560μ. στις δυτικές πλαγιές τού βουνού «Κορφές», προέκτασης τού βουνού «Καρδαράς», στη μέση δύο λόφων πού καταλήγουν στον ποταμό Εύηνο ή Φίδαρη. Στην ανατολική όχθη τού Εύηνου απλώνονται καταπράσινοι κάμποι.
Οι οικισμοί πού αποτελούν την Κοινότητα είναι:
1) Η Στράνωμα, το κυρίως χωριό έδρα τής ομώνυμης κοινότητας πού ιδρύθηκε στα 1912.
2) O Άνω Κάμπος σε υψόμετρο 220μ.
3) Τα Διπόταμα, στο σημείο αυτό ενώνεται ο Εύηνος με τον Κότσαλο.
4) O Κάτω Κάμπος σε υψόμετρο 170 μ.
5) Τα Λουτρά Στάχτης Ύψο. 300 μ.
Η Κοινότητα Στράνωμας στα Β. συνορεύει με την Κοινότητα Δορβιτσιάς και τον Κότσαλο, Ν. με τις Κοινότητες Ριγανίου και Φαμίλας, Α. με τις Κοινότητες Δορβιτσιάς και Σίμου και Δ. με τον Εύηνο.Στον κάτω κάμπο υπάρχει μια τοποθεσία που ακόμη σήμερα την λένε«στου Βελιγκέκα το πλατάνι» Εκεί υπήρχε (το κατάφαγε ο Εύηνος τα τελευταία χρόνια) ένα τεράστιο πλατάνι, όπου κατά την παράδοση στον ίσκιο του έκατσε ο Βεληγκέκας μ’ όλο το ασκέρι του από 300 Τουρκαλβανούς.Επίσης στο χωριό υπήρχε ένα μεγάλο πλατάνι με τεράστια περίμετρο. Ο κορμός του ήταν κούφιος. Εκεί στα κλαδιά του κρεμούσαν οι Τούρκοι τα παλικάρια. Το σεβάστηκαν οι αιώνες, αλλά οι άνθρωποι αγνόησαν την αξία του. Έτσι γύρω στα 1955 το έκοψαν, για να χάσει η Στράνωμα ένα Ιστορικό μνημείο της φύσης.
Είναι άγνωστο πότε κτίσθηκε το χωριό. Η αρχαιότερη γνωστή αναφορά στη Στράνωμα γίνεται στην «Ιερά Διήγηση Θαυματουργού εικόνας Παναγίας Προυσιωτίσσης», όπου καταχωρούνται τα παρακάτω:«Κατά το 1790 ενα βρέφος από ενα χωρίον όπου ονομάζεται Στράνωμα, εσεληνιάζετο και ετεράσσετο από χαλεπά δαιμόνια, ή δε μήτηρ αυτού Ζαχάρω ονόματι, είχε λύπην ανήκουστον περί τούτου.Συμβουλευθείσα δέ παρά των συγγενών αυτής πήρε το βρέφος και έφερεν αυτό εις την κυρίαν Θεοτόκον και προσπεσούσα εν όλη καρδία και πίστη θερμή έμπροσθεν της θείας εικόνος της Θεοτόκου, έλαθε την θεραπείαν εις το βρέφος της, διότι ελευθερώθη τελείως από τον σεληνιασμό».
Από ταπί που βρίσκεται στο παλιό αρχείο του Μοναστηριού της Κοζίτζας βλέπομε ότι, η «Στράνουμα» παραχωρεί στο Μοναστήρι στα 1800 ένα χωράφι. Ως πρώτοι κάτοικοι του χωριού αναφέρονται οι εξής:
Οικογένεια Καραγκούνη: Διασώζεται ακόμα και σήμερα, σχετικό τοπωνύμιο «η βρύση Καραγκούνη», που διαιωνίζει την παράδοση. Το επώνυμο της οικογενείας φανερώνει την προέλευσή της.Σύμφωνα με την παράδοση μια ομάδα ληστών απ’ την θέση «Παναγία» πυροβόλησε τις γεμάτες μούστο κάδες των Καραγκουναίων που τρύπησαν και έφθασε ο μούστος μέχρι την «Κριάβρυση».
Οικογένεια Καϊλή ή Καηλού: Eίχε την κατοικία της στην θέση κτίρια. Ο Καϊλής ήταν μεγάλος γαιοκτήμονας και κτηνοτρόφος.
Οικογένεια Σωτήρη Σβόζου: Oι απόγονοί του πήραν το επώνυμο Σωτηρόπουλος.
Οι Ζουκαίοι, Οι Τζιορτζαίοι, Οι Ντελοπουλαίοι, Οι Βασιολοπουλαίοι, Οι Κακανατσαίοι, Οι Παπαθανασοπουλαίοι.
Οικογένεια Τασιοπούλου ή Παπαγιάννη: Επειδή δύο παιδιά της οικογένειας αυτής σκοτώθηκαν απ’ τους ληστές, το ένα στην θέση «σιναβίδι» και το άλλο στην «Μελέζα», ο Τασιόπουλος πήρε το σωματοφύλακά του το Γιάννη Νούλα που ήταν αρχηγός της μεγάλης Νουλαίικης πατριάς. «Νούλας στα 1829 υπήρχε στην Άμπλιανη Ευρυτανίας»Το ίδιο περίπου καιρό εγκαταστάθηκαν και νέοι κάτοικοι, ως ο Κατσανάκης άπ’ την Σιτίστα. Το 1836 κατοικούσε στην Στράνωμα.Ο Αποστολόπουλος απ’ την Γρανίτσα. Ο Πασπάλας άπ’ τον Πλάτανο, ήδη το 1834 κατοικούσε στην Στράνωμα, ο Κατσαρός άπ’ τον Πέρκο, ο Σπαρτινός άπ΄την Σπαρτιά Τριχωνίδας, που ήδη στα 1829 ήταν στο χωριό. Αργότερα κατοίκησαν ο Ρηγανάς από το Ριγάνι, ο Γιάννης Μακρυγιάννης απ΄την Στύλια, εγγονός του οπλαρχηγού του ’21 Γιάννη Ν. Μακρυγιάννη, οι Ξεθαλαίοι (Κωσταντής και Γιώργης Ξεθάλης υπήρχαν στα 1829 στον Προυσό, οι Τσιακαίοι κ.α.
Στους επαναστατικούς χρόνους η Στράνωμα υπαγόταν στον Καζά των Κραβάρων. Σις 6 Μαϊου 1824 όλα τα χωριά από Αβόρανη έως Στράνωμα υπόγραψαν ομολογία ότι θα ήσαν όλοι οι κάτοικοι ευπειθείς στον Στρατηγό των Κραβάρων Ανδρίτσο Σαφάκα. «Ανάμεσα στους άλλους προύχοντες που υπογράφουν, υπογράφει και ο Κίτζος από Στράνωμα».Στο δευτέρι της 4/1824 «δια τον λουφέν του καπετάνιου Σαφάκα και του έπαρχου και τα έξοδα των προεστών και του Πηλάλα (οπλαρχηγού) τον λουφέ» η Στράνωμα δίδει γρόσια 142.30 και ανάλογα μπαρουτόβολα 33.Σε λογαριασμό του Στρατηγού Σαφάκα, από 1η Απριλίου 1825 και δώθε εμφαίνεται ότι η Στράνωμα έδωσε 48 οκάδες αλεύρι , καπετάνος 20 σφαχτά καπετάνος, 6 σφαχτά Τζαβέλας, 11 σφαχτά Γιολτασαίοι και Μάρκο Καψιώτης.Σε κατάλογο του Στρατηγού Σαφάκα 1824 με 1825 αναφέρονται: Κακανάτζας, Στράνωμα και κάτω άπ’ αυτόν Ζήσιμος αδελφός του. Σε λογαριασμό του Καπετάν Σαφάκα «Τα όσα μεράζει ο καπιτάνιος δια «λουφέν» μνημονεύονται: Ζήσιμος 35 γρόσια, Κακανάτζας 19.20Πρόκειται για τον Θανάση Κακανάτζα που τον βρίσκουμε στις χιλιαρχίες με το βαθμό του δωδεκάρχου.
Σε έγγραφο της 8 Νοεμβρίου 1834 για το μοναστήρι του Άι-Λια της Αράχοβας, υπογράφουν «ο Δημογέρων της Στράνωμας Βασίλειος Κώστας, Τάσος από Στράνωμα, Κώστας Καϊλόπουλος , Κώστας Πασπάλας.
Με το παρακάτω έγγραφο μαθαίνουμε τους κατοίκους της Στράνωμας και των γειτονικών χωριών στα 1829. (Γ.Α.Κ Γενική Γραμματεία Φ 201)Δυνάμει του υπ’ αριθμ.10049 του περί συγκαλέσεως της Εθνικής Συνελεύσεως ψηφίσματος και των υπ’ αριθμ. 10150 οδηγιών της Σ. Κυβερνήσεως και κατά την υπ’ αριθμ.424 προκήρυξη του Προσωρινού Διοικητή της Επαρχίας ταύτης, σήμερον την δεκάτην ενάτην του παρόντος, ημέρα Κυριακή, γενομένης της εγχωρίου συναθροίσεως των εγκατοίκων των χωρίων «Στύλιας, Πόργιαρη και Στράνωμας» εντός του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου και αναγνωσθέντων μεγαλοφώνως των ειρημένων, τούτου ψηφίσματος και των οδηγιών της Σ. Κυβερνήσεως, προεδρευόντων των δημογερόντων των άνωθεν χωρίων, κυρίων Χρήστου Γιαννοπούλου, Θανάση Σακέτου και Τάσου Παπαγιαννοπούλου, κατεστρώθη ο κατάλογος, ως κάτωθι φαίνεται, των παρόντων και εχόντων δικαίωμα ψήφου πολιτών, όστις αναγνωσθείς μεγαλοφώνως και επικυρωθείς δια της συγκαταθέσεως των συνελθόντων και εχόντων δικαίωμα ψήφου πολιτών, αποδεχθείσης δε τη πλειοψηφίας, κηρύττεται η συνάθροισης αύτη νόμιμος.Αποβληθέντων εκ της συναθροίσεως ταύτης των μη εχόντων δικαίωμα ψήφου συγκατοίκων και αναγνωσθέντων μεγαλοφώνως παρά του γεροντότερου της συναθροίσεως ταύτης, κύρ Αναγνώστου Παπαπαγιαννοπούλου, ωρκίσθησαν όλα τα μέλη της συναθροίσεως.Μετά δε τον όρκο καταστρωθέντων του καταλόγου των εις εκλογήν υποψηφίων μελών εκ των Γεροντοτέρων της συναθροίσεως ταύτης Κυρίων Θανάση Κροκίδα, Νάσιου Τζαουσόπουλου, Ανδρέου Δημητροπούλου Στηλιωτών, Διαμαντή Ζελοπούλου Ποργιαρίτη και Γιαννάκη Παπαθανασοπούλου Στρανωμίτη, ως κάτωθι φαίνεται και ψηφορηθέντος ενός εκάστου των υποψηφίων ιδιαιτέρως κατά σειράν, εκλέχθη νόμιμος εκλογεύς ο κ. Αναγνώστης Παππαγιαννόπουλος προσυπογραφόμενος Αναγνώστης Παπαγιαννόπουλος.»
Το 1904 στα νοτιοδυτικά της πεδιάδας, σ' έναν αγρό του Ιωάννη Δημόπουλου (Δημοργουάννη) στον απάνω Κάμπο, ανακαλύφθηκε μνήμα Αιτωλών, το οποίο αποτελείται από διαδρόμους και δύο νεκρικούς θαλάμους. Έξω από τον τάφο βρέθηκε αετόμορφη πλάκα σπασμένη με επιτύμβια επιγραφή «ΚΙΑΣ ΟΛΕΜΑΙΟΥ»μνήμα Πτολεμαίου.Επίσης βρέθηκαν μια χρυσή λαβή ξίφους, ένα βραχιόλι, πολλά χρυσά φύλλα στεφάνου, οφιοειδές ενώτιο και άλλα αντικείμενα. Επίσης μια χρυσή σφαίρα σε σχήμα αυγού, το οποίο βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.Επίσης στα Παλιάμπελα βρέθηκαν παλιότερα μνήματα τα οποία καταστράφηκαν από τους καλλιεργητές των νεότερων χρόνων. Ως επίσης Τουρκικά μνήματα βρέθηκαν και στην θέση κτίρια και τα οποία εξαφανίστηκαν με το πέρασμα των χρόνων.Στη θέση «Πόργιαρι» και στο μήλο του Γ.Μακρυγιάννη βρέθηκε πλάκα με την υπογραφή «ΚΡΙΝΟΛΑΟΥ». Στον Απάνω Κάμπο βρέθηκαν ίχνη Αρχαίου Θεάτρου. Τα παρά πάνω ευρήματα φανερώνουν ότι στις όχθες του Εύηνου αναπτύχθηκαν αξιόλογοι αρχαίοι οικισμοί.
Το χωριό παλαιότερα είχε τρεις νερόμυλους στους οποίους οι Στρανωμίτες και οι κάτοικοι των γύρω χωριών άλεθαν τα γεννήματά τους. Οι δύο νερόμυλοι ήταν στα Διπόταμα και ο ένας στον Κάτω Κάμπο. Ο νερόμυλος του Βασίλη Μπούρμπουλα λειτούργησε μέχρι το 1972, όταν εγκαταλείφθηκε.
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου αρχικά κτίστηκε το 1845, αλλά κάηκε το 1948 και ξανακτίστηκε. Στο παρεκκλήσι «Παναγούλα» υπάρχουν βυζαντινές εικόνες.
Η Λουτροπηγή Λουτρά Στάχτης ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Κοντά στην πηγή έχει βρεθεί μαρμάρινο ανάκλιντρο, πιθανόν ελληνιστικής εποχής, ενώ σώζονται ακόμη και σήμερα ίχνη των αρχαίων λουτρικών εγκαταστάσεων. Σήμερα υπάρχουν εγκαταστάσεις λουτρικού συγκροτήματος, καθώς και εγκαταστάσεις παραμονής λουομένων. Προσφέρουν τη δυνατότητα λουτροθεραπείας σε ατομικούς και κοινούς λουτήρες, για όσους έχουν παθήσεις του δέρματος, νεφρικές διαταραχές ή λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος και αρθρίτιδες. Διαθέτουν ξενώνα, εστιατόριο, καφενείο. Λειτουργούν τους καλοκαιρινούς μήνες. Για να φθάσετε στη Στράνωμα υπάρχουν δύο οδικές προσβάσεις. Ο επαρχιακός δρόμος Ναύπακτος - Παλαιόπυργος - Σίμος - Δορβιτσιά - Στράνωμα, 45 χιλιομέτρων και ο δρόμος Θέρμος – Αβαρίκος - Πόρος Ριγανίου - Λουτρά Στάχτης - Στράνωμα 20 χιλιομέτρων.
Καναβόπυργος.
Στην περιοχή «Μαραθιάς» υπάρχουν τα ερείπια ενός πυργόσπιτου που ανήκε στους «Καναβαίους», την αρχοντική οικογένεια των Κραβάρων με την Βυζαντινή προέλευση, που έμεινε με το όνομα «Κούλια τ' Καναβού». Ο πύργος αυτός ανακηρύχθηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 159Β/14.3-1996).
Η αιτιολογία της ανακήρυξης έχει ως εξής:
Πρόκειται για τριώροφο κτίριο της περιόδου της Τουρκοκρατίας που ευρίσκεται στο χωριό Παλαιόπυργος Ναυπακτίας και είναι κατασκευασμένο με αργολιθοδομή και ισχυρό συνδετικό κονίαμα, με εμφανή ίχνη από τις ξυλοδεσιές. Η δυτική και βόρεια πλευρά του σώζονται σε ύψος περίπου 9 μ.· ενώ η νότια και ανατολική είναι αρκετά ερειπωμένες. Στους τοίχους ανοίγονται σειρές από πολεμίστρες και φωτιστικές σχισμές. Στο εσωτερικό του Πύργου διακρίνονται τοιχαρμάρια και τζάκι. Σειρά ερειπίων στα Ν.Α. του Πύργου δηλώνει την ύπαρξη βοηθητικών κτισμάτων.
Παλιόπυργος.
Το Δημοτικο διαμέρισμα του Παλαιόπυργου περιτριγυρίζεται από τα δημοδιαμερίσματα Σίμου, Ελευθέριανης, Στύλιας και Ανθοφύτου του Δημου Πυλήνης και από τα Δημοδιαμερίσματα Νεοκάστρου, Σκάλας Παλαιοχωρακίου του Δήμου Ναυπάκτου. Από το τελευταίο χωρίζεται από το Τυρνόρεμα (ή Βελβιτσάνος) που χύνεται στον Μόρνο, εκεί που είναι ο συνοικισμός Χάνι Λόη. Πάνω στον Βελβιτσάνο υπάρχει γέφυρα μέσω της οποίας επικοινωνεί το νότιο τμήμα της Επαρχίας ( Βενετικό) με το Βόρειο ( Κράβαρα). Ο Παλαιόπυργος μαζί με το ζευγοστάσιο Περιβόλια κατά την Τουρκοκρατία και μέχρι το 1833 ανήκε στην Επαρχία Κραβάρων και στη συνέχεια στην Επαρχία Ναυπακτίας. Από το 1835-36 στον Δήμο Ποτιδανίας με έδρα τη Σίμου και από το 1837-1912 στον Δήμο Αποδοτίας, οπότε ανακηρύχθηκε σε Κοινότητα με συνοικισμό τα Περιβόλια. Με τον Ν. 2537/97 εντάχθηκε στον Δήμο Πυλήνης.
Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Βελβίτσαινα (απαντιόνται και οι τύποι Βελβίτζενα, ΒελΒίτζανα, ΒελΒίτζιανα, ΒαλΒίτσενα) που παρουσιάζεται στις πηγές σε θηλυκό η Βελβίτσαινα και σε ουδέτερο τα Βελβίτσενα. Ο Πουκεβίλ αναφέρει το χωριό Παλιόπυργος ως βερβίζενα.
Το νέο του όνομα (Παλιόπυργος), το οφείλει σ' ένα παλιό πύργο που μόνο τα ερείπια του διασώζονται. Είναι η «Κούλια του Καναβού ή Καναβόπυργος» και βρίσκεται στην αγροτική περιφέρεια «Μαραθιάς» στην αριστερή παρυφή της Επ.οδού 24 πηγαίνοντας από Ναύπακτο προς Παλιόπυργο.
Το αρχικό όνομα ήταν Παληόπυργος. Από την απογραφή του 1940 λέγεται επί το καθαρότερον Παλαιόπυργος, στον προφορικό όμως λόγο συνεχίζει να λέγεται Παλιόπυργος με απλοποίηση της ορθογραφίας (ι αντί η).
Οπως παραδίδεται από τους γερόντους το χωριό ήταν κτισμένο στα Περιβόλια και ειδικότερα στη θέση Κεφαλόβρυσο ή Παλιοχώρι γύρω απ' τον λόφο του Αι Νικόλα έως την Αγία Παρασκευή ή κατα άλλους στη θεση Χαριά-αλώνι (του Χαριά το αλώνι) ακριβώς απέναντι. Γιατί εγκατέλειψαν τα περιβόλια και εγκατεστάθηκαν στους πρόποδες του Βελβιτσιά και της Τσούκας δεν είναι ξεκάθαρο. Από έγγραφα της Διοίκησης του 1822 πληροφορούμαστε ότι οι ΒελΒιτζιάνοι πούλησαν στα 1787 «διάφορα κτήματα συνιστάμενα από χωράφια, περιβόλια και μύλους». Αγοραστής ο Αναγνώστης-Νικολάκης Καναβός «πληρώσας τάς συμφωνηθείσας εις τα έγγραφα χρηματικάς ποσότητας». Συνεχίζει το έγγραφο ότι:
«Οι δε Βελβιτζιάνοι μηδέν έγγραφον παρέστησαν προς άκύρωσιν των του Καναβού, αλλά δικαιολογούνται με μόνον το ότι τάς πωλήσεις των ρηθέντων κτημάτων έκαμαν παρά τιμήν δυναστικώς ύποχρεωθέντες παρά του Άναγνώστου Καναβοϋ, όστις τότε ην προεστώς των Κραβάρων καί είχε μεγάλην, την έπιρροήν παρά τω Άλή Πασά».
«Οι δε Βελβιτζιάνοι μηδέν έγγραφον παρέστησαν προς άκύρωσιν των του Καναβού, αλλά δικαιολογούνται με μόνον το ότι τάς πωλήσεις των ρηθέντων κτημάτων έκαμαν παρά τιμήν δυναστικώς ύποχρεωθέντες παρά του Άναγνώστου Καναβοϋ, όστις τότε ην προεστώς των Κραβάρων καί είχε μεγάλην, την έπιρροήν παρά τω Άλή Πασά».
Οικειοθελώς ή δυναστικώς (το πιθανότερο ) εγκατέλειψαν τα παλιά Βελβίτσαινα στα Περιβόλια και έκτισαν το χωριό στη λεκάνη, όπου είναι σήμερα, συγκεντρωμένο γύρω από την παλιά Αγία Τριάδα.
Το χωριό είναι βεβαιωμένο ότι καταστράφηκε στα 1825 από τους Τούρκους και στα 1827 καταλήφθηκε πάλι απ' αυτούς. Συνέπεια των συνεχών καταστροφών ήταν να διασκορπισθούν οι κάτοικοι στην επαρχία Θηβών και στην Αιγιαλεία (Βελβίτσι) στο σημερινό Χάραδρον. Αργότερα ξανακτίσθηκε, αλλά έπαυσε πλέον να είναι συγκεντρωμένο, γιατί καθένας απ' τους κατοίκους του έκτισε το σπίτι του στο κτήμα του, με συνέπεια ο σημερινός Παλαιόπυργος να αποτελείται από αγροικίες, που είναι διάσπαρτες σε μια ευρεία περιφέρεια.
Θέσεις στις οποίες παρατηρήθηκαν αρχαία ευρήματα:1. Μάρμαρα
Είναι η πιο αξιόλογη θέση. Βρίσκεται σε κατηφορική πλαγιά πάνω από τη συνοικία Βιτσαίικα, όπου αρχαίο κτίσμα (πιθανόν του 3ου π.Χ.) με επεξεργασμένους ασβεστόλιθους. Άγνωστο εάν πρόκειται για ιερό, ναό, ηρώο ή τάφο. Απαιτείται έρευνα.
2. Φακίστρα
2. Φακίστρα
Πάνω και πίσω από την συνοικία Βιτσαίικα, 100 μ. περίπου στα Δ. του ναΐσκου του Αποστόλου Θωμά, στην ειδικότερη θέση Φακίστρα εντοπίστηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι μισοκατεστραμμένοι.
3. Κάτω Αγία Τριάδα
3. Κάτω Αγία Τριάδα
Θραύσματα κεραμιδιών στους τοίχους του ναού της και επεξεργασμένη πλάκα στην Αγία Τράπεζα. Επίσης ίχνη αρχαίων στο πεζούλι γύρω από το πλατάνι.
4. Βαρκά
4. Βαρκά
Θέση στον συνοικισμό Περιβόλια. Πήρε το όνομα της από «την πηγή που διαποτίζει τον εγκαταλειμμένο αγρό». Κάτω και νότια από ένα μεγάλο πλατάνι υπάρχει αρχαίος αναλημματικός τοίχος, που αρχικά ίσως ήταν τμήμα περιβόλου ή και οχυρωματικού τείχους. 5. Ρεβύθια
Βόρεια από τα Βάρκα υπάρχουν ερείπια αρχαίου κτίσματος.
6. Άγιος Αθανάσιος Περιβολιών
6. Άγιος Αθανάσιος Περιβολιών
Κατά την επανοικοδόμηση του ναού βρέθηκαν επεξεργασμένοι ασβεστόλιθοι, και άλλα αρχαία ευρήματα.
7. Άγιος Νικόλαος Περιβολιών
7. Άγιος Νικόλαος Περιβολιών
Πολλά όστρακα και κεραμίδες στην περιοχή και στο προαύλιο του ναού.
8. Αγία Παρασκευή Περιβολιών
8. Αγία Παρασκευή Περιβολιών
Ανεύρεση οστών ανθρώπων παλιότερης εποχής.
9. Χαριά τ' Αλώνι
9. Χαριά τ' Αλώνι
Αναφέρεται πλινθόκτιση κατασκευή και μικρό απροσδιόριστο όστρακο.
Έκκλησίες και 'ξωκλήσια:
Σημαντικό στοιχείο για τον Παλιόπυργο αποτελεί η ύπαρξη 17 ενεργών και καλά συντηρημένων εκκλησιών μαζί με τα εξωκλήσια. Διάσπαρτα μικρά εκκλησάκια σε κάθε μαχαλά αλλά και μεγαλύτεροι Ναοί κοσμούν το τοπίο και υποδηλώνουν την σημασία του Θρησκευτικού στοιχείου στη περιοχή. Οι Παλιοπυργιώτες κατά την εκδίωξη (1825) από το παλιό χωριό στη βορειοδυτική κοιλάδα διασκορπίστηκαν στη νότια κοιλάδα όπου διατηρούσε ο καθένας τους κτήματα και μαντριά και καλύβια, τα οικογενειακά τους όταν αναπτύχθηκαν με το καιρό συγκροτήθηκαν σε μαχαλάδες. Οι μικρές αυτές κοινωνίες αισθανόμενες την ανάγκη του Θρησκευτικού στοιχείου και όντας απομακρυσμένες μία της άλλης, οικοδόμησαν στο κάθε μαχαλά την δική τους Εκκλησία. Αυτές οι νέες εκκλησίες μαζί με τα 'ξωκλήσια στις γύρω ραχούλες και τις εκκλησίες στο παλιό χωριό συντέλεσαν στο πολυάριθμο των Ναών στο χωριό μας. Παρά το πολυάριθμο των εκκλησιών όμως οι Βελβιτσιάνοι δεν κουράστηκαν ποτέ να συντηρούν και να λειτουργούν τους Ναούς τους. Ποτέ δεν έπαψαν να ανοικοδομούν μετά και από ολοκληρωτικές ακόμη καταστροφές τους Ναούς τους. Στο χωριό όλες οι εκκλησιές είναι ανοιχτές να υποδεχτούν κάθε επισκέπτη και όλες στην Εορτή Του Αγίου τους Λειτουργούν. Υπήρχαν εκτός από εκκλησίες και δύο μοναστήρια στο Παλιόπυργο, το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος που βρισκόταν περίπου στη θέση της σημερινής κάτω Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νικολάου στα σημερινά Περιβόλια (παλιό χωριό) που σύμφωνα με την προφορική παράδοση βρισκόταν στη σημερινή θέση του Ναού του Αγίου Νικολάου ή στη θέση Σκαλούλα ακριβώς απέναντι.Το Μοναστήρι της Αγίας τριάδος σύμφωνα με την προφορική παράδοση είχε 17 μοναχούς το οποίο λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε κατά την τουρκοκρατία. Στη θέση περίπου του μοναστηριού οι Παλιοπυργιώτες έχτισαν τα επόμενα χρόνια εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, εις μνήμην του μοναστηριού . Γύρω στο 1915 έγινε μεγάλη φυσική καταστροφή. Ένας ολόκληρος μαχαλάς (Μητσεΐκα - Μητσοπουλεΐκα), η εκκλησία της Παναγίας (Παναούλας) κάτω από το μαχαλά μαζί με το κοιμητήριο και η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που βρισκόταν ακριβώς από κάτω καταπλακώθηκαν ή καταποντίστηκαν από τόνους λάσπης και χώματος του βουνού που άρχισε να "σέρνει" προς τα κάτω αναδεύοντας σπίτια δέντρα και ότι βρισκόταν στο διάβα. Η Παναούλα ξαναχτίστηκε τα επόμενα χρόνια στην ίδια περίπου τοποθεσία αλλά λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν, η δε Αγία Αικατερίνη ξαναχτίστηκε πριν 3-4 χρόνια και αυτή λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν αρχικά. Ανάμεσα στην κάτω Αγία Τριάδα και την Αγία Αικατερίνη υπάρχει σχεδόν στην ίδια ευθεία το Εκκλησάκι του Αΐ-Γίαννη που δεν επηρεάστηκε από τις φυσικές καταστροφές που αναφέραμε πιο πάνω.
Έκκλησίες και 'ξωκλήσια:
Σημαντικό στοιχείο για τον Παλιόπυργο αποτελεί η ύπαρξη 17 ενεργών και καλά συντηρημένων εκκλησιών μαζί με τα εξωκλήσια. Διάσπαρτα μικρά εκκλησάκια σε κάθε μαχαλά αλλά και μεγαλύτεροι Ναοί κοσμούν το τοπίο και υποδηλώνουν την σημασία του Θρησκευτικού στοιχείου στη περιοχή. Οι Παλιοπυργιώτες κατά την εκδίωξη (1825) από το παλιό χωριό στη βορειοδυτική κοιλάδα διασκορπίστηκαν στη νότια κοιλάδα όπου διατηρούσε ο καθένας τους κτήματα και μαντριά και καλύβια, τα οικογενειακά τους όταν αναπτύχθηκαν με το καιρό συγκροτήθηκαν σε μαχαλάδες. Οι μικρές αυτές κοινωνίες αισθανόμενες την ανάγκη του Θρησκευτικού στοιχείου και όντας απομακρυσμένες μία της άλλης, οικοδόμησαν στο κάθε μαχαλά την δική τους Εκκλησία. Αυτές οι νέες εκκλησίες μαζί με τα 'ξωκλήσια στις γύρω ραχούλες και τις εκκλησίες στο παλιό χωριό συντέλεσαν στο πολυάριθμο των Ναών στο χωριό μας. Παρά το πολυάριθμο των εκκλησιών όμως οι Βελβιτσιάνοι δεν κουράστηκαν ποτέ να συντηρούν και να λειτουργούν τους Ναούς τους. Ποτέ δεν έπαψαν να ανοικοδομούν μετά και από ολοκληρωτικές ακόμη καταστροφές τους Ναούς τους. Στο χωριό όλες οι εκκλησιές είναι ανοιχτές να υποδεχτούν κάθε επισκέπτη και όλες στην Εορτή Του Αγίου τους Λειτουργούν. Υπήρχαν εκτός από εκκλησίες και δύο μοναστήρια στο Παλιόπυργο, το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος που βρισκόταν περίπου στη θέση της σημερινής κάτω Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νικολάου στα σημερινά Περιβόλια (παλιό χωριό) που σύμφωνα με την προφορική παράδοση βρισκόταν στη σημερινή θέση του Ναού του Αγίου Νικολάου ή στη θέση Σκαλούλα ακριβώς απέναντι.Το Μοναστήρι της Αγίας τριάδος σύμφωνα με την προφορική παράδοση είχε 17 μοναχούς το οποίο λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε κατά την τουρκοκρατία. Στη θέση περίπου του μοναστηριού οι Παλιοπυργιώτες έχτισαν τα επόμενα χρόνια εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, εις μνήμην του μοναστηριού . Γύρω στο 1915 έγινε μεγάλη φυσική καταστροφή. Ένας ολόκληρος μαχαλάς (Μητσεΐκα - Μητσοπουλεΐκα), η εκκλησία της Παναγίας (Παναούλας) κάτω από το μαχαλά μαζί με το κοιμητήριο και η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που βρισκόταν ακριβώς από κάτω καταπλακώθηκαν ή καταποντίστηκαν από τόνους λάσπης και χώματος του βουνού που άρχισε να "σέρνει" προς τα κάτω αναδεύοντας σπίτια δέντρα και ότι βρισκόταν στο διάβα. Η Παναούλα ξαναχτίστηκε τα επόμενα χρόνια στην ίδια περίπου τοποθεσία αλλά λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν, η δε Αγία Αικατερίνη ξαναχτίστηκε πριν 3-4 χρόνια και αυτή λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν αρχικά. Ανάμεσα στην κάτω Αγία Τριάδα και την Αγία Αικατερίνη υπάρχει σχεδόν στην ίδια ευθεία το Εκκλησάκι του Αΐ-Γίαννη που δεν επηρεάστηκε από τις φυσικές καταστροφές που αναφέραμε πιο πάνω.
1- Προφήτη Ηλία (Αΐ-Λία)
Ενοριακό εκκλησάκι με κοιμητήριο στο μαχαλά Λακουμεντεΐκα στην τοποθεσία Αϊδονόραχη.
2- Αγία τριάδα κάτω (παλιά)
Η παλιά Αγία Τριάδα στην τοποθεσία όπου βρισκόταν το ομώνυμο Μοναστήρι που σύμφωνα με την προφορικά παράδοση ήταν μετόχι του μοναστηριού του Αγίου Πολυκάρπου στην Αμπελακίωτισσα, αναφορές γεροντότερων κάνουν λόγο για 17 καλόγερους που τα κελία τους έφταναν από τη σημερινή περίπου τοποθεσία της κάτω Αγίας Τριάδας ώς του Κουκόλ' τη ράχη.Η εκκλησία υπέστη διάφορες καταστροφές και ανοικοδομήσεις στην διάρκεια των αιώνων αλλά παρόλα ταύτα οι χωριανοί μας την διατήρησαν ώς σήμερα. Στον προαύλιο χώρο υπήρχε μαρμάρινη στρογγυλή τράπεζα στο προαύλιο σε απόσταση 10-15 μέτρων από το σημερινό κτίσμα. Λέγεται πως Αυτή η Αγία Τράπεζα είναι του ναού του μοναστηριού και μεταφέρθει εκεί, επίσης παλιά Αργυρή καντήλα που αναγράφει την ημερομηνία 1751 λέγεται πως ήταν και αυτό του μοναστηριού . Η εκκλησία φέρει δυο ανάγλυφες επιγραφές με χρονολογίες 1837 και 1963 , χρονολογίες ανακαινίσεων. Ο ναός είναι χτισμένος με υλικά από διάφορα τμήματα του παλιού μοναστηριού που σώθηκαν, πέτρινες καμάρες πάνω από τις πόρτες με ανάγλυφα σκαλίσματα βυζαντινών σχεδίων, κεραμικά στο εξωτερικό του Ιερού χάριν σχεδίου, κομμάτια μαρμάρου με σκαλισμένο το Σταυρό και άλλα τέτοια είναι χτισμένα μέσα στους τοίχους της εκκλησίας. Η κάτω Αγία τριάδα είναι Ενοριακός ναός με κοιμητήριο για το μαχαλά Σωτηρεΐκα. Νότια της εκκλησίας υπάρχει κυλικείο για τα μνημόσυνα, ανατολικά υπάρχει πηγή με βρύσες που χύνονται σε μία στέρνα-δεξαμενή ενώ από πάνω δεσπόζουν μεγάλοι αιωνόβιοι πλάτανοι, σε διπλανό χώρο βορειοδυτικά υπάρχει περιφραγμένο γήπεδο μπάσκετ.
3- Αϊ-Γιάννης
Ενοριακό εκκλησάκι με κοιμητήριο για τα Πραπεΐκα και τα Μητσεΐκα, δίπλα σχεδόν(80 μέτρα περίπου) από την Αγία Αικατερίνη
Νεόκτιστο εκκλησάκι λίγο χαμηλότερα από την αρχική θέση της παλιότερης ομώνυμης εκκλησίας που καταποντίστηκε το 1915 περίπου μαζί με την Εκκλησία Παναούλα και το μαχαλά Μητσεΐκα. Ο Αΐ-Γάννης δίπλα ακριβώς παρέμεινε ανέπαφος από την καταστροφή εκείνη.
Η νέα Αγία Τριάδα χτισμένη σε ψηλότερη τοποθεσία από την παλιά εκκλησία, είναι Μητροπολιτικός Ναός του Παλιοπύργου και η μεγαλύτερη με διαφορά από τις υπόλοιπες.Η εκκλησία ανεγέρθη με προσωπική εργασία και χρηματοδότηση των χωριανών υπό την επίβλεψη του Παλιοπυργιώτη ιερέα Παπα-Χρήστου ( Χρήστος Αδαμόπουλος), την εποχή εκείνη η παλιά Αγία Τριάδα είχε ήδη υποστεί σοβαρές βλάβες(1915). Διάφοροι μηχανικοί που κλήθηκαν από χωριανούς έκριναν πως το έδαφος δεν ήταν σταθερό και υπήρχε ανάγκη ανοικοδόμησης της εκκλησίας σε άλλο σημείο όπως και έγινε παρά τις διαφωνίες ορισμένων χωριανών που δεν ήθελαν τη μεταφορά αυτή για ιστορικούς λόγους. Η θεμελίωση έγινε το 1923 και αποπερατώθηκε το 1933, επίσημα εγκαινιάσθηκε το 1947. Στα επόμενα χρόνια και όταν το έδαφος σταθεροποιήθηκε η κάτω Αγία Τριάδα αναστηλώθηκε και πάλι, έτσι έχουμε δύο εκκλησίες αφιερωμένες στην Αγία Τριάδα την πάνω και την κάτω, νέα και παλιά.
Εκκλησία στο κέντρο του Παλαιοπύργου κάτω από τα Μητσεΐκα. Είχε καταστραφεί ολοσχερώς από κατολίσθηση και έχει ξανακτισθεί όπως έχουμε αναφέρει, πριν την καταστροφή διατηρούσε κοιμητήριο που δεν απεκατεστάθη ξανά. Στο προαύλιο δυτικά του ναού υπάρχει μνημείοκαι βόρεια πέτρινη βρύση.
7- Άγιος Χαράλαμπος
Ενοριακός Ναός στο μαχαλά Καρανικολεΐκα με κοιμητήριο και ένα μικρό δασύλλιο από πεύκα βόρεια του. στο προαύλιο υπάρχει κυλικείο για τα μνημόσυνα, πέτρινη βρύση και γήπεδο μπάσκετ.Την ομορφιά του τοπίου συμπληρώνει ο πανύψηλος δέντρος δίπλα στο ναό.
Στην θέση Ανέμακης δεσπόζει ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου, είναι χτισμένος ακριβώς στην διασταύρωση της επαρχιακής οδού(Ε24) Ναυπάκτου-Πλατάνου με την επαρχιακή οδό προ Ελευθέριανη και έχει ίσως την καλύτερη θέα αλλά και με το μεγαλύτερο οπτικό πεδίο αφού μπορεί να βλέπει κανείς τη βόρεια κοιλάδα μέχρι το Εύηνο ποταμό αλλά και τη νότια κοιλάδα που βρίσκεται σήμερα το χωριό χτισμένο και πιο κάτω την πεδιάδα του Μόρνου.Με καλό καιρό διακρίνονται τα παράλια του κορινθιακού κόλπου απέναντι στη Πελοπόννησο.
9- Απόστολος Θωμάς
Εξωκλήσι πάνω από το μαχαλά Βιτσεΐκα και κάτω από την θέση Φακίστρα όπου βρέθηκαν ελληνορωμαϊκοί κιβωτιόσχημοι τάφοι...
10- Αγιοί Αποστόλοι
Εξωκλήσι κάτω από την κορυφή Τσούκα στην Νότιο-ανατολική πλευρά του χωριού.
Το ένα από τα δύο ξωκλήσια του Παλιοπύργου που είναι αφιερωμένα στον ίδιο Άγιο. Το συγκεκριμένο χτίστηκε λόγω του ότι οι κάτοικοι δεν μπορούσαν να συντηρήσουν το παλιότερο που βρισκόταν σε υψόμετρο 1470 μέτρων στην κορυφή του Βαλσανιά. Αλλά και οι πιστοί δεν ήταν δυνατό να το προσεγγίσουν καθώς τότε δεν υπήρχε οδικό δίκτυο. Έγιναν κάποιες προσπάθειες να ανοιχτεί δρόμος από τη θέση Λιβαδάκια αλλά δεν εδόθη άδεια από το δασαρχείο. Οι Παλιοπυργιώτες δεν ήταν δυνατόν να ξεχάσουν τον Άγιο και έχτισαν χαμηλότερα στη θέση Νεράκι απάνω στον δρόμο προς Ελευθέριανη νέο εκκλησάκι για να μπορούν Λειτουργούν και να τιμούν τον Άγιο Κωνσταντίνο στην εορτή του.
Μικρό ξωκλήσι κατάκορφα στον Βαλσανιά με καταπληκτική θέα προς όλες της κατευθύνσεις, μπορεί κανείς να δει το Παναχαϊκό, τον Χελμό, την Γραμμένη οξιά, το Τσακαλάκι, το Παναιτωλικό όρος, την Τριχωνίδα, ολόκληρο των κορινθιακό κόλπο και τα απέναντι παράλια μέχρι την Κόρινθο. Το παλαιότατο μικρό και κατανυκτικό εκκλησάκι δεν ήταν προσβάσιμο με οδικό δίκτυο, μόλις πρόσφατα κάτοικοι από το Παλιόπυργο και την Γρανίτσα (Ανθόφυτο) με πολλές δυσκολίες ενήργησαν για την διάνοιξη δρόμου και την ανακαίνιση του Αγίου Κωνσταντίνου. Το 2006 μεταφέρθηκε και ή καμπάνα που για πρώτη φορά χτύπησε και πάλι ύστερα από πολλά χρόνια. Οι παλαιοί κάτοικοι ανηφόριζαν με τα πόδια από δύο κυρίως μονοπάτια για να προσκυνήσουν τον Άγιο. Ξεκινούσαν από υψόμετρο περίπου 800 μέτρων στου Αποστολάκη τη ράχη, πάνω από τον Ανεμάκη Νότιο-δυτικά του Βαλσανιά, ανηφόριζαν προς τις θέσεις κάμπο και κερασιά στη συνέχεια ακολουθούσαν το σύραχο για να φτάσουν στο εκκλησάκι σε υψόμετρο 1470 μέτρων, μια διαδρομή 2 ώρων περίπου. Οι κάτοικοι της Γρανίτσας (Ανθόφυτο) ανηφόριζαν από την Νότιο-ανατολική πλαγιά του Βαλσανιά από την θέση καταβόθρα προχωρούσαν προς τα ψηλά πουρνάρια και στη συνέχεια ακολουθώντας το σύραχο έφταναν στον Άγιο Κωνσταντίνο. Το όρος Βαλσανίας-Βελβιτσιάς σήμερα φέρει επίσημα την Ονομασία Άγιος Κωνσταντίνος, όνομα που πήρε από αυτό το εκκλησάκι.
13- Παναγία, Κοίμηση Θεοτόκου
Νεόκτιστο ξωκλήσι στα θεμέλια παλιού.
14- Αγία Παρασκευή (Περιβόλια)
Παλιότερα είχε και κοιμητήριο.
15- Άγιος Νικόλαος (Περιβόλια)
Ανεγέρθη εις μνήμην του παλιού μοναστηριού που βρισκόταν στη θέση Σκαλούλα βορειοδυτικά και απέναντι. Διαθέτει κοιμητήριο.Τότε που το μοναστήρι ήταν στις δόξες του λειτουργούσαν εκεί και στις 20 Μαΐου κάθε χρόνο, που πανηγύριζε ανακομιδή λειψάνων Αγίου Νικολάου Μύρων Λυκίας
16- Άγιος Αθανάσιος (Περιβόλια)
Εκκλησία χτισμένη στα θεμέλια παλιότερης, διαθέτει κοιμητήριο.
17- Άγιος Δημήτριος (Περιβόλια)
Ανακαινισμένος Ναός με κοιμητήριο. Φέρει επιγραφή 1926, χρονολογία ανακαίνισης.
Παλαιόπυργος.
Το χωριό Παλαιόπυργος απέχει 25 χιλιόμετρα βόρεια της πόλεως της Ναυπάκτου και είναι το πρώτο ορεινό χωριό που συναντάει κανείς βαδίζοντας την 24η Επαρχιακή οδό που συνδέει τη Ναύπακτο με τα χωριά της ορεινής Ναυπακτίας και "βγάζει" στο Δήμο Πλατάνου, το Θέρμο και το Καρπενήσι κτλ. Είναι χτισμένο κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του όρους Αγ.Κωνσταντίνος (Βαλτσανιάς - Βελβιτσιάς) στη νότιο-δυτική πλευρά του και σε υψόμετρο 720μ.
Είναι γνωστό επίσης με το όνομα (τα) Βελβίτσενα ή (τα) Βελβίτσαινα, ονομασία που είχε κατά την τουρκοκρατία.
Ανήκει στο Δήμο Πυλήνης με έδρα το Σίμο ή (τη) Σίμη σύμφωνα με το "Νόμο Καποδίστριας" μαζί με άλλα 10 χωριά : Ανθόφυτο, Γάβρο, Δορβιτσιά, Ελευθέριανη, Μηλιά, Ποκίστα, Στράνωμα, Στύλια , Φαμίλα και το Σίμο.
Ο χώρος κατοικήθηκε τουλάχιστον από τον 3º αιώνα π.Χ. καθώς μαρτυρούν αρχαιολογικά ευρήματα σε διάφορες τοποθεσίες του Παλιοπύργου τόσο στην περιφέρεια όσο και σε κεντρικά σημεία.
Οι υδάτινοι πόροι και οι πάμπολλες πηγές του κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας και συντέλεσαν στη δημιουργία ενός μοναδικού καταπράσινου τοπίου με έφορα χώματα και κοιλάδες μοναδικής ομορφιάς .
Μοναδικό φαινόμενο του τόπου αποτελεί ή ύπαρξη 17 Εκκλησιών (μαζί με τα 'ξωκλήσια) μερικές από αυτές έχουν ιστορία αιώνων ενώ η προφορική παράδοση αναφέρει και δυο μοναστήρια (Αγ.Νικόλαος & Αγ.Τριάδα) .
Συνοικισμοί :
1. Περιβόλια. Ο συνοικισμός αυτός βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά της περιφέρειας του Παλαιόπυργου, στην κοιλάδα που βλέπει τον Εύηνο, σε υψόμ. 820 μ. Το χαρακτηριστικό του είναι τα πολλά νερά που διαθέτει. Όπως φανερώνει η λέξη, πρόκειται για περιφραγμένους ποτιστικούς κήπους. Οι περιβολιώτες κατοικούσαν, εκεί που είναι οι νερόμυλοι, στα Κάτω Περιβόλια. Ο συνοικισμός αναπτύχθηκε μετά το 1930 πέριξ της 24η Επ.Ο. και είχε Δημοτικό Σχολείο, το οποίο καταργήθηκε (ΦΕΚ 319Β/12.5.1992). Το ζευγοστάσιο των Περιβολιών τα πούλησαν οι Βελβιτζιάνοι στους Καναβαίους στα 1787 και το επαναγόρασαν στα 1878. Η διανομή μεταξύ των 36 αγοραστών έγινε στα 1879.
2. Μαραθιάς.
2. Μαραθιάς.
Παλιό Τσιφλίκι των Καναβαίων που εκτείνεται στις περιφέρειες Παλαιόπυργου και Ανθοφύτου. Στα 1815 είχε 10 οικογ. προφανώς κόλιγες του τσιφλικιού . Σήμερα ακατοίκητη αγροτική περιοχή.
3. Τράπεζα.
3. Τράπεζα.
Ο αγροοικισμός αυτός ταυτίζεται με την Τρυπζόγα ή Τριαζόγα, στα νότια του Παλιόπυργου κοντά σε παρακλάδι του Βελβιτσάνου (Τυρνόρεμα). Ο Πουκεβίλ αναφέρει ότι είχε 10 οικογένειες σήμερα ακατοίκητη περιοχή.
Περιβόλια.
Περιβόλια.Ο συνοικισμός αυτός βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά της περιφέρειας του Παλαιόπυργου, στην κοιλάδα που βλέπει τον Εύηνο, σε υψόμ. 820 μ. Το χαρακτηριστικό του είναι τα πολλά νερά που διαθέτει. Όπως φανερώνει η λέξη, πρόκειται για περιφραγμένους ποτιστικούς κήπους.
Ασπριάς.
Ο Ασπριάς είναι ένα μικρό χωριό όπου απέχει 45 χλμ απο την Ναύπακτο,και βρίσκεται σε υψόμετρο 750 μέτρα.Το όνομα του χωριού δεν είναι εξακριβωμένο πότε, πως και απο που προήλθε . Η λέξη Ασπριά σημαίνει ασπράδα, λευκότητα, είναι ενδεχόμενο η ονομασία του χωριού να οφείλετε στο οτι η περιοχή του Σταυρού και Μνημάτων είναι γεμάτη απο ασβεστόλιθους, που με την ανατολή του ήλιου απο μακριά φαίνεται λευκή.
Ο Ασπριάς είναι κτισμένος αμφιθεατρικά στους πρόποδες μεταξύ των βουνών Αετόπετρας, Μακριάς ράχης και Μακρυνόρους. Το χωριό είναι καλυμμένο σε μεγάλο ποσοστό από δάσος βελανιδιών, πουρναριών, κουμαριών, αριών και κέδρων. Στις ρεματιές αφθονούν τα πλατάνια. Το κλίμα του χωριού είναι ξηρό και ήπιο το χειμώνα και δροσερό το καλοκαίρι. Τα γύρω βουνά προφυλάσσουν το χωριό από τους βόρειους ανέμους. Βρίσκεται στο νότιο μέρος του σημερινού Δήμου Αποδοτίας .
Πριν το 1821 στο χωριό καλλιεργούνταν και πολλές μουριές για την εκτροφή μεταξοσκωλήκων με σκοπό την παραγωγή μετάξης. Μετά την απελευθέρωση οι κάτοικοι επιδόθηκαν ξανά στην εκτροφή μεταξοσκώληκα μέχρι το 1895, όταν ενέσκηψε επιδημία και εγκαταλείφθηκε η συγκεκριμένη δραστηριότητα.Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 ο πληθυσμός του δημοτικού διαμερίσματος του Ασπριά ήταν 136 κάτοικοι. Τους καλοκαιρινούς μήνες οι κάτοικοι του χωριού διπλασιάζονται.Οι σημερινοί κάτοικοι του Ασπριά ασχολούνται με περιορισμένης κλίμακας καλλιέργεια δημητριακών, κηπευτικών, αμπελιών καθώς και με την κτηνοτροφία. Στον Ασπριά παράγεται πολύ καλής ποιότητας κρασί και τσίπουρο.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ :
-Τρία χιλιόμετρα νότια του Ασπριά, στα σύνορα Ασπριά και Αναβρυτή σε υψόμετρο 475 μ. υπάρχει λαβυρινθώδες σπήλαιο με την ονομασία Δρακότρυπα. Την ονομασία του αυτή την οφείλει στην αντίληψη ότι το σπήλαιο κατοικείται από δράκους. Το σπήλαιο έχει εξερευνηθεί από σπηλαιολογικά κλιμάκια σε μήκος 500 μέτρων. Στην εξερεύνηση διαπιστώθηκε ότι έχει επιβλητικό διάκοσμο με σταλαγμίτες και σταλακτίτες, λίμνες, καταρράκτες και υπόγειο ποταμό. Δυστυχώς το σπήλαιο δεν έχει αξιοποιηθεί ακόμη.
-Ο ναός του Αγίου Νικολάου ανεγέρθηκε το 1832 στην θέση παλαιάς ερειπωμένης εκκλησίας.
-Ο ναός του Αγίου Γεωργίου, ρυθμού βασιλικής ανεγέρθηκε το 1955.
-Σε διώροφο παλιό αρχοντικό, που δώρισε ο Αθανάσιος Σωτηρόπουλος, συγκεντρώνεται υλικό για την ίδρυση Λαογραφικού Μουσείου, όπου θα εκτίθεται η ντόπια λαϊκή παράδοση.
Κεντρική.
Τo χωριό της Κεvτρικής Ναυπακτίας βρίσκεται στηv oρειvή ζώvη της Ναυπακτίας, σε απόσταση 55 χλμ. από τηv πόλη της Ναυπάκτoυ. Είναι χτισμένο στους πρόποδες των Ναυπακτιακών ορέων και μάλιστα κάτω από την κορυφή "Τσακαλάκι" και πάνω στην πλαγιά του γραφικού λόφου "Σύρτα" (ύψους 1300 περίπου μέτρων).
Γύρω από το χωριό υπάρχουν άλλα χωριά όπως Ανατολικά ο Ασπριάς, νοτιοδυτικά η Αναβρυτή και βόρεια η Άνω Χώρα που ήταν και είναι το κεφαλοχώρι της περιοχής.
Η έκταση του χωριού είναι 19.000 στρέμματα και έχει υψόμετρο στην πλατεία του σχολείου 1050 μέτρα. Το σχήμα του είναι εντελώς ακανόνιστο. Τα σπίτια ναι μεν είναι σκόρπια, όχι όμως μακριά το ένα από το άλλο και συνδέονται με πλήθος δρόμων γιατί η φύση του εδάφους είναι τέτοια ώστε να εμποδίζει άλλη διάταξη.
Αν υπήρχε εδώ χωριό κατά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας ή και πριν δεν είναι γνωστό γιατί δεν βρέθηκε κανένα στοιχείο. Η παράδοση αναφέρεται μόνο στην περιόδο της τουρκοκρατίας και μάλιστα στα χρόνια που ήταν πασάς στα Γιάννενα ο διαβόητος Αλή Πασάς, και που η εξουσία του έφτανε μέχρι εδώ. Κατά την εποχή αυτή ο οικισμος "Σέλλος" ήταν "Τσιφλίκι" κάποιου από το χωριό Σίμη Ναυπακτίας που λεγόταν Ξύδης. Αυτός το έδωσε πιθανόν για προίκα στον συγχωριανό του Τσώλη και τελευταία, λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821, άγνωστο πως, το τσφλίκι αυτό περιήλθε στον Ζαφειρόπουλο που καταγόταν από την Αμπελακιώτισσα Ναυπακτίας. Οι τσιφλικάδες, για να καλλιεργούν τα κτήματα τους, συγκέντρωναν εργάτες από τα γύρω χωριά και τους εγκατέστηναν στην περιοχή αυτή. Σιγά-σιγά οι εργάτες άρχισαν να οργανώνονται σε Κοινότητα και αποτέλεσαν έτσι το πρώτο χωριό, στο οποίο είχαν χτίσει και Εκκλησία (Άγιος Αθανάσιος). Φένεται όμως πως η ζωή τους δεν ήταν άνετη και γι'αυτό εγκατέλειψαν το Τσιφλίκι (Σέλλο) και εγκαταστάθηκαν στην τοποθεσία "Κατ'χωριό". Εκεί έχτισαν πέτρινα σπίτια σκεπασμένα με κεραμίδια. Γι'αυτό και σήμερα η περιοχή αυτή είναι γεμάτη από σπασμένα κεραμίδια. Τόσο αυτό όσο και η τοποθεσία "Φούρνος" που υπάρχει στο Σέλλο ενισχύουν την άποψη οτι εδώ υπήρχε εργαστήριο που προμήθευε το χωριό με κεραμίδια. Αργότερα, άγνωστο και για ποιούς λόγους και πότε, εγκατέλειψαν το μέρος αυτό και εγκαταστάθηκαν πιο ψηλά πάνω στη "Σύρτα". Η μετακόμιση αυτή πιθανόν να έγινε για πολλούς λόγους: α) γιατί έχει πιο πολύ νερό, β) γιατί είναι κοντά το δάσος, γ) πιθανόν να παρουσιάστηκε εδώ φοβερή αρρώστια (ίσως πανώλης).Έτσι χτίστηκε το σημερινό χωριό, η Ανδρίβιστα ή Ανδροβίστα (Κεντρική). Αυτά λέει η παράδοση. Όμως δεν αποκλείεται το χωριό να προϋπήρχε του Τσιφλικιού (Σελλου) και να είχαν εγκατασταθεί εδώ άνθρωποι που είχαν λόγους να αποφεύγουν τον Τούρκο κατακτητή.
Αρχικά το χωριό ανήκε στην επαρχία των Κραβάρων αλλά αργότερα (το 1825) περιλήφθηκε στον Δήμο Αποδοτίας και τέλος το 1861 όταν δημιουργήθηκε η επαρχία Ναυπακτίας συμπεριέλαβε και τον Δήμο Αποδοτίας. Κατά την Επανάσταση του 1821 οι κάτοικοι δεν σημείωσαν σπουδαία κατορθώματα κι αυτό όχι γιατί υστέρησαν, αλλά γιατί η θέση του χωριόυ δεν ήταν κατάλληλη για λημέρι κλεφτών. Πάντως η περιοχή δίνει το παρόν σε δυο μεγάλες μάχες κατά των Τούρκων στην "Παπαδιά" (24-4-1825) και στα "Μυρμηγκιάρια" (22-10-1828).Η φιλοπατρία όμως των κατοίκων είναι τόση ώστε σε κάθε σάλπισμα της πατρίδας να τρέχουν με χαρά και να αγωνίζονται γι αυτή θυσιάζοντας πολλές φορές και την ίδια τους την ζωή. Και πεσόντες και αριστεύσαντες και παρασημοφορηθέντες κατά τους διάφορους πολέμους που διεξήγαγε η πατρίδα έχει να παρουσιάσει αυτό το μικρό χωριό.
Ιστορικές Τοποθεσίες.
Σε αυτό το κομμάτι της Ναυπακτίας υπάρχει ένα πλήθος από τοποθεσίες περισσότερο ή λιγότερο ιστορικές. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι οι εξής :
Σε αυτό το κομμάτι της Ναυπακτίας υπάρχει ένα πλήθος από τοποθεσίες περισσότερο ή λιγότερο ιστορικές. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι οι εξής :
1.ΜΥΡΜΗΓΚΙΑΡΙΑ.
Τοποθεσία που βρίσκεται στο ΒΔ τμήμα του χωριού και είναι κατάφυτη από έλατα. Είναι το σύνορο ανάμεσα στην Κεντρική και την Άνω Χώρα. Στις 22-10-1828 έγινε εδώ μάχη ανάμεσα στον Ντερβέναγα των Κραβάρων Αχμέτ Ντεπεβίστα, που είχε έδρα την Μεγάλη Λομποτινά (Άνω Χώρα) και τους Έλληνες. Στην μάχη αυτή πήραν μέρος ξακουστοί έλληνες οπλαρχηγοί όπως ο Ευάγγελος Ιωάννου, ο Ιωάννης Φαρμάκης, ο Μακρυγιάννης, ο Κίτσος Τζαβέλλας κλπ. Σε αυτήν νικήθηκαν οι Τούρκοι και πολλοί σκοτώθηκαν, άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι, όσοι δε σώθηκαν, διασκορπίστηκαν. Αυτή η μάχη δεν ήταν η μοναδική που έλαβε χώρα σε αυτό το σημείο. Απλά αναφέρεται ενδεικτικά.
Τοποθεσία που βρίσκεται στο ΒΔ τμήμα του χωριού και είναι κατάφυτη από έλατα. Είναι το σύνορο ανάμεσα στην Κεντρική και την Άνω Χώρα. Στις 22-10-1828 έγινε εδώ μάχη ανάμεσα στον Ντερβέναγα των Κραβάρων Αχμέτ Ντεπεβίστα, που είχε έδρα την Μεγάλη Λομποτινά (Άνω Χώρα) και τους Έλληνες. Στην μάχη αυτή πήραν μέρος ξακουστοί έλληνες οπλαρχηγοί όπως ο Ευάγγελος Ιωάννου, ο Ιωάννης Φαρμάκης, ο Μακρυγιάννης, ο Κίτσος Τζαβέλλας κλπ. Σε αυτήν νικήθηκαν οι Τούρκοι και πολλοί σκοτώθηκαν, άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι, όσοι δε σώθηκαν, διασκορπίστηκαν. Αυτή η μάχη δεν ήταν η μοναδική που έλαβε χώρα σε αυτό το σημείο. Απλά αναφέρεται ενδεικτικά.
2.ΤΑΜΠΟΥΡΙΑ.
Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται νότια της θέσης Μυρμηγκιαριά και πολύ κοντά της. Είναι το μέρος όπου ταμπουρώνονταν οι κλέφτες και πολεμούσαν κατά των εχθρό της πατρίδας τους.
Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται νότια της θέσης Μυρμηγκιαριά και πολύ κοντά της. Είναι το μέρος όπου ταμπουρώνονταν οι κλέφτες και πολεμούσαν κατά των εχθρό της πατρίδας τους.
3.ΑΛΗ ΤΟ ΜΝΗΜΑ.
Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται χαμηλά στους πρόποδες του βουνού Τσακαλάκι, στο ΝΔ μέρος του χωριού. Είναι μια λάκκα (επίπεδο και γυμνό από βλάστηση μέρος), στολισμένη γύρω με καταπράσινα έλατα. Στην ρομαντική αυτή τοποθεσία σκοτώθηκα και θάφτηκε τούρκος Πασάς αλλά άγνωστο το πότε. Πιθανόν να σκοτώθηκε σε συμπλοκή των τούρκων με τους ντόπιους και να αποτελεί αυτό ένα δείγμα της συμμετοχής τους στην Επανάσταση του 1821. Το πιο πιθανό όμως είναι να σκοτώθηκε στην μάχη της Παπαδιάς (στις 24-4-1825) ή κατά την μάχη στα Μυρμηγκιάρια.
4.ΣΥΡΤΑ.
Είναι κατάφυτος με έλατα λόφος με υψόμετρο 1300 μέτρα. και βρίσκεται στο βόρειο μέρος του χωριού, στα όρια του χωριού με την Άνω Χώρα. Ήταν από τα πιο στρατηγικά σημεία του χωριού γιατί εδώ συναντιόνταν οι δρόμοι που ένωναν την Ναύπακτο με τα υπόλοιπα χωριά των Κραβάρων. Μέχρι το 1950 οπότε και η περιοχή συνδέθηκε με αυτοκινητόδρομο με την Ναύπακτο, από εδώ γινόταν η συγκοινωνία.
5.ΑΪ ΛΙΑΣ.
Η τοποθεσία αυτή είναι λόφος και βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του χωριού. Είναι μια πολύ ωραία τοποθεσία που ξεκουράζει το μάτι του επισκέπτη με τμε το πυκνό δάσος από έλατα που το πλαισιώνει. Στην μαγευτική αυτή τοποθεσία υπήρχε παλιότερα εκκλησία αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία. Στα ερείπια της εκκλησίας αυτής χτίστηκε τελευταία ένα ξωκλήσι. Δυστυχώς όμως οι κάτοικοι δεν γνωρίζουν τίποτα σχετικό με αυτή την τοποθεσία. Κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου έγιναν εδώ μάχες μεταξύ των χωροφυλάκων και του ΕΛ.ΑΣ.
6.ΣΤΑΥΡΟΣ.
Με το όνομα αυτό υπάρχουν τέσσερις τοποθεσίες , στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, έξω από το χωριό. Στα σημεία αυτά βρίσκονταν παλαιότερα ξύλινοι σταυροί για να προστατεύουν το χωριό από τα κακά πνεύματα ή αρρώστιες. Η τοποθέτηση των σταυρών αυτών διατηρήθηκε και μετά το τέλος του Β παγκόσμιου πολέμου, στο δε ανατολικό μέρος του χωριού υπάρχει και σήμερα ένας τέτοιος σταυρός. Η τοποθέτηση των σταυρών έχει έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα ενδεικτικό της θρησκευτικότητας των κατοίκων.
Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται χαμηλά στους πρόποδες του βουνού Τσακαλάκι, στο ΝΔ μέρος του χωριού. Είναι μια λάκκα (επίπεδο και γυμνό από βλάστηση μέρος), στολισμένη γύρω με καταπράσινα έλατα. Στην ρομαντική αυτή τοποθεσία σκοτώθηκα και θάφτηκε τούρκος Πασάς αλλά άγνωστο το πότε. Πιθανόν να σκοτώθηκε σε συμπλοκή των τούρκων με τους ντόπιους και να αποτελεί αυτό ένα δείγμα της συμμετοχής τους στην Επανάσταση του 1821. Το πιο πιθανό όμως είναι να σκοτώθηκε στην μάχη της Παπαδιάς (στις 24-4-1825) ή κατά την μάχη στα Μυρμηγκιάρια.
4.ΣΥΡΤΑ.
Είναι κατάφυτος με έλατα λόφος με υψόμετρο 1300 μέτρα. και βρίσκεται στο βόρειο μέρος του χωριού, στα όρια του χωριού με την Άνω Χώρα. Ήταν από τα πιο στρατηγικά σημεία του χωριού γιατί εδώ συναντιόνταν οι δρόμοι που ένωναν την Ναύπακτο με τα υπόλοιπα χωριά των Κραβάρων. Μέχρι το 1950 οπότε και η περιοχή συνδέθηκε με αυτοκινητόδρομο με την Ναύπακτο, από εδώ γινόταν η συγκοινωνία.
5.ΑΪ ΛΙΑΣ.
Η τοποθεσία αυτή είναι λόφος και βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του χωριού. Είναι μια πολύ ωραία τοποθεσία που ξεκουράζει το μάτι του επισκέπτη με τμε το πυκνό δάσος από έλατα που το πλαισιώνει. Στην μαγευτική αυτή τοποθεσία υπήρχε παλιότερα εκκλησία αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία. Στα ερείπια της εκκλησίας αυτής χτίστηκε τελευταία ένα ξωκλήσι. Δυστυχώς όμως οι κάτοικοι δεν γνωρίζουν τίποτα σχετικό με αυτή την τοποθεσία. Κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου έγιναν εδώ μάχες μεταξύ των χωροφυλάκων και του ΕΛ.ΑΣ.
6.ΣΤΑΥΡΟΣ.
Με το όνομα αυτό υπάρχουν τέσσερις τοποθεσίες , στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, έξω από το χωριό. Στα σημεία αυτά βρίσκονταν παλαιότερα ξύλινοι σταυροί για να προστατεύουν το χωριό από τα κακά πνεύματα ή αρρώστιες. Η τοποθέτηση των σταυρών αυτών διατηρήθηκε και μετά το τέλος του Β παγκόσμιου πολέμου, στο δε ανατολικό μέρος του χωριού υπάρχει και σήμερα ένας τέτοιος σταυρός. Η τοποθέτηση των σταυρών έχει έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα ενδεικτικό της θρησκευτικότητας των κατοίκων.
Τερψιθέα.
Το χωριό παλαιότερα λεγόταν Βετολίστα. Από τυχαία ευρήματα φαίνεται πως η Τερψιθέα έχει ρίζες στην αρχαιότητα. Στα νότια του χωριού ήταν το Αιγίτιο, όπου νικήθηκε ο Δημοσθένης από τους Αιτωλούς το 426 π. Χ. στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου.Από το 1100 μ. Χ. περίπου, συναντιέται με το σλαβικής προέλευσης όνομα Βετολίστα. Με αυτό το όνομα το ανακαλύψαμε να γράφεται και στα τουρκικά κατάστιχα, του 1455 μ. Χ. και 1575 μ. Χ. Πριν περίπου 300 χρόνια το χωριό βρισκόταν στη θέση «Παλαιοχώρι». Λόγω της ελονοσίας το χωριό μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση, όπου δεν έχει αυξημένη υγρασία. Το 1927 μετονομάστηκε σε «Ρωμιά» και το 1928 τροποποιήθηκε σε «Τερψιθέα».
Το χωριό από παλιά ήταν κεφαλοχώρι και από το 1849 μέχρι το 1912 ( με διάλλειμα το 1882-1889 και το 1905-1912) ήταν εναλλάξ με την Άνω Χώρα πρωτεύουσα του Δήμου Αποδοτίας (το χειμώνα η Βετολίστα και το θέρος η Μεγάλη Λομποτινά).
Το 1821 συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα με πολλούς αγωνιστές. Είχε Δημ. Σχολείο από το 1845 μέχρι το 1981. Ελληνικό Σχολείο- Αστικό- Ημιγυμνάσιο λειτούργησαν στο διάστημα 1879-1940 και αποτέλεσαν φυτώριο πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων του χωριού, της επαρχίας και της χώρας γενικότερα.
Το 1853-56 και το 1861-2 το χωριό έβγαλε βουλευτή το Δημ. Κοκοτάκη (1803-1891), πρώην δήμαρχο και γιό του α΄ δημάρχου Αποδοτίας Νικ. Κοκοτάκη (1778-1850).
Είναι το χωριό του Ιωάννη Βλάχου (†1840), αγωνιστή του '21, επιστάτη στο Άνω Βενέτικο και πάππου του λογοτέχνη και θεμελιωτή της σύγχρονής μας Ιστορίας, Γιάννη Βλαχογιάννη (1867-1945).
Το 1906 η Τερψιθέα έβγαλε χρυσό ολυμπιονίκη το 1906 στην Αθήνα στο «πιστόλιον ακριβείας με παράγγελμα (25 μ. )», τον υπολοχαγό και μετέπειτα στρατηγό. Κων. Δ. Σκαρλάτο (1871- 1961),
Από εδώ κατάγεται και ο διαπρεπής επιθεωρητής και συγγραφέας Δημ. Κοντογιάννης (1876-1951).
Την Τερψιθέα και την Ναυπακτία υπηρέτησαν και τίμησαν οι γιατροί: 1) Ιω. Λαζαρόπουλος(1871-1929),με κλινική από το 1900 έως το 1928, 2) Αντων. Σπορίτης(1898-1963), με σανατόριο στη βουνοκορφή «Παπαδιά» προπολεμικά και 3) Νικ. Μητσόπουλος(1895-1956) αργότερα.
Επίσης από την Τερψιθέα κατάγονται και οι στρατηγοί, Δημ. Ν. Παπαλιβερίου (1867-1938), Γεωρ. Κ. Κοζώνης (1909-1966), Ιωαν. Κ. Κοζώνης (1915-2008), Γεωρ. Ν. Σερέτης (1924-1987).
Κόσμημα για το χωριό και για όλη την Ναυπακτία, υπήρξε ο πρωτοπόρος μηχανικός Ιωαν. Δ. Φινινής (1902-1987). Ο άνθρωπος αυτός δούλεψε σε όλη του τη ζωή και έδωσε την ψυχή του για την ανάδειξη και τουριστική ανάπτυξη της επαρχίας και του πολυαγαπημένου χωριού του. Ήταν ένας από τους θεμελιωτές και εφαρμοστής του προγράμματος «Ξενοδοχείο του χωριού» στην Τερψιθέα και Ελατού τη δεκαετία του '50. Με τη βοήθειά του έγιναν τα πρώτα ξενοδοχεία της περιοχής:ο διακοινοτικός (Τερψιθέα- Ελατού) ξενώνας «Νεραϊδάλωνο», και τα κοινοτικά ξενοδοχεία Τερψιθέας και Ελατούς.
Αξιοθέατα του χωριού είναι:
1) Οι τρεις πλατείες του. Η πλατεία του Ηρώου, με την περίτεχνη πέτρινη βρύση, το κόσμημα του Ηρώου και τα δύο καφεστιατόρια, του Λάκη Γκολιά και του Γιάννη Παπαθεοδώρου. Η πλατεία του Αγίου Νικολάου, με το ναό να δεσπόζει σε αυτή και σε όλη τη Ναυπακτία. Τέλος η πλατεία με τα Σχολεία, που ανέθρεψε γενιές και γενιές στην αγκαλιά της και περιμένει να μας επιμορφώσει τώρα με το Λαογραφικό Μουσείο του «Πνευματικού Πολιτιστικού Κέντρου» και να μας φιλοξενήσει με τον φιλοθεάμονα ξενώνα της.
2) Το πάρκο ανδριάντων, με τις προτομές των ευεργετών Ιω. Λαζαροπούλου, Νικ. Μητσοπούλου και Ιω. Φινινή.
3) Η Αγορά με τα 4 κλειστά μαγαζιά(που είναι πρόσφορα για επαναλειτουργία) και το παραδοσιακό καφενείο με την αγναντερή βεράντα του πάντα πρόσχαρου Μήτσου Μαραγδούλη.
4) Οι 2 μύλοι του (υπό αναστύλωση-ανακαίνιση), της Καρούς και του Ντεμεσιά.
5) Οι πολλές πέτρινες βρύσες του, όπως στο Βλαχόρεμα, στου Παπούρη, στη Δημάρα, στου Θεοδωρόπουλου κ.λ.π. οι οποίες προσφέρονται για πικ-νικ.
6) Τα πετράλωνά του, όπως του Ν. Μακρή, του Κ. Αρβανίτη κ.α.
7) Τα ξωκλήσια του, παλιά και νέα, όπως: της Αγ. Παρασκευής, του Αγ. Ιωάννου του Βαπτιστή, του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου κ.λ.π.
8) Τα πολλά παραδοσιακής αρχιτεκτονικής πετρόκτιστα σπίτια. Σήμερα το χωριό διαθέτει 159 κατοικίες, 4 δημόσια κτίρια, 8 καταστήματα και 9 εκκλησίες. Έχει 335 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001. Με ρεαλιστική προσέγγιση βρίσκουμε 90 καταγεγραμμένους μόνιμους κατοίκους (χειμώνα-καλοκαίρι) συν 75 οικούντας το μισό χρόνο. Το καλοκαίρι το σύνολο μαζί με τους παραθεριστές υπερβαίνει τους 500.
Ανήκει στον νέο Δήμο Αποδοτίας μαζί με άλλα 19 χωριά που έχει έδρα την Άνω Χώρα.
Απέχει από τη Ναύπακτο 45 χιλιόμετρα με ασφαλτοστρωμένη σύνδεση σε καλή κατάσταση. Από την έδρα του Δήμου την Άνω Χώρα απέχει 12 χιλιόμετρα, έπεται της Λιμνίστας 9 χλμ και προηγείται της Ελατούς κατά 5 χλμ. Εξυπηρετείται από το ΚΤΕΛ Ναυπάκτου με τακτική συγκοινωνία.
Έχει υψόμετρο 800 μέτρα (στους επίσημους πίνακες 740). Το κλίμα είναι ήπιο το χειμώνα και δροσερό το καλοκαίρι. Η Τερψιθέα καταλαμβάνει έκταση 19.195 στρεμμάτων. Αυτή η έκταση είναι κατάφυτη από δρυοδάση. Βρίσκουμε επίσης πολλά πλατάνια, πουρνάρια, ρείκια και έλατα.
Στρωμίνιανη.
ΚΑΛΛΟΝΗ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ.
Η κοινότητα Καλλονής ( με την εφαρμογή του νόμου Καποδίστρια πλέον Δημοτικό Διαμερίσμα του Δήμου Αποδοτίας) βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της οροσειράς Πύργου. Στην κορυφή του χωριού υπάρχει δάσος ελάτων που λειτουργεί προστατευτικά, ενώ μέσα στο χωριό υπάρχουν πολλά οπωροφόρα δένδρα.Το όνομα του το έλαβε το 1928. Πριν ονομαζόταν Στρωμινιανή, γιατί «Στρώμη» ήταν το όνομα της τοποθεσίας αυτής. Το σημερινό του όνομα έχει σχέση με τις φυσικές ομορφιές του. Είναι από τα μικρότερα χωριά με 27 μόνο κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Τους χειμερινούς μήνες το χωριό είναι ερημωμένο.Στη θέση του σημερινού ναού, που είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή λέγεται ότι υπήρχε Μοναστήρι.
Ανατολή.
Η Ανατολή Φθιώτιδος είναι ένα μικρό χωριό με πανοραμίκη θέα επάνω στα καταπράσινα βουνά της οροσειράς των Βαρδουσίων.
Το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Μάργιανη. Στην τουρκοκρατία ήταν τσιφλίκι του Χουμίρ, γι' αυτό πήρε και το όνομα: Χουμίρ(Μαρ)-γιαννη. Μετά την Απελευθέρωση σχηματίσθηκαν δύο χωριά: Πέρα και Δώθε Χωμίργιαννη. Μετονομάστηκε το 1927 από κοινότητα Πέρα Χωμίργιανης σε Ανατολή με το διάταγμα της 9-9-1927 (ΦΕΚ 206/Α¢ της 28-9-1927). Οι κάτοικοί της ετυμολογούν την ονομασία αυτή από το γεγονός ότι έχει ανατολικό προσανατολισμό.
Βρίσκεται χτισμένη σε υψόμετρο 1200 μ., στις βόρειες πλαγιές των Βαρδουσίων, μέσα σ' έναν πανέμορφο ελατόλογγο. Δεν κατοικείται πλέον το χειμώνα. Διαθέτει ένα αξιόλογο Λαογραφικό Μουσείο.
Το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Μάργιανη. Στην τουρκοκρατία ήταν τσιφλίκι του Χουμίρ, γι' αυτό πήρε και το όνομα: Χουμίρ(Μαρ)-γιαννη. Μετά την Απελευθέρωση σχηματίσθηκαν δύο χωριά: Πέρα και Δώθε Χωμίργιαννη. Μετονομάστηκε το 1927 από κοινότητα Πέρα Χωμίργιανης σε Ανατολή με το διάταγμα της 9-9-1927 (ΦΕΚ 206/Α¢ της 28-9-1927). Οι κάτοικοί της ετυμολογούν την ονομασία αυτή από το γεγονός ότι έχει ανατολικό προσανατολισμό.
Βρίσκεται χτισμένη σε υψόμετρο 1200 μ., στις βόρειες πλαγιές των Βαρδουσίων, μέσα σ' έναν πανέμορφο ελατόλογγο. Δεν κατοικείται πλέον το χειμώνα. Διαθέτει ένα αξιόλογο Λαογραφικό Μουσείο.
ΚΡΙΑΤΣΙ.
Το Κριάτσι είναι ένα πανέμορφο χωριό, χτισμένο σε υψόμετρο 1250μ, με θέα σε παραπόταμο του Εύηνου-Φίδαρη, και βρίσκεται στους πρόποδες των σκεπασμένων από έλατα βουνοκορφών των Βαρδουσίων. Ίσως το όνομα του χωριού να έχει βλάχικη προέλευση και να σημαίνει «δημιούργημα» ή «κορυφή» ή «ράχη». Βόρεια και βορειοδυτικά του χωριού έχουν επισημανθεί ερείπια οχύρωσης και αρχαίων κτηρίων.
Εδώ συναντάται το μοναδικό και αξιοπρόσεκτο από δομικής απόψεως οικοδομικό σύμπλεγμα πέντε λιθόκτιστων σπιτιών σε σχήμα Ζ με κοινή ριχτή στέγη από πλάκες σχιστόλιθου. Τα πέντε σπίτια συνδέονται μεταξύ τους με υπόγειο διάδρομο. Αξιοπρόσεχτος ο ενοριακός ναός του Αγ. Νικολάου ο οποίος πλαισιώνεται από τα γραφικά ξωκλήσια του χωριού Παναγία, Αϊ-Λιας και Αϊ-Γιώργης.
Περιβόλι Φθιώτιδας.
Περιβόλι Φθιώτιδας.Αρχικά αποτελούσε συνοικισμό της κοινότητας Μαρμάρων. Το 1927 αποσπάστηκε και αναγνωρίσθηκε σε ίδια κοινότητα (Μουστρόβου) με το διάταγμα της 11-7-1927 (ΦΕΚ 149/Α της 21-7-1927). Λίγο αργότερα, με το διάταγμα της 9-9-1927 (ΦΕΚ 206/Α΄ της 28-9-1927) μετονομάστηκε σε κοινότητα Περιβολίου. Το χωριό αρχικά ήταν χτισμένο σε μια ψηλότερη τοποθεσία, βόρεια του σημερινού οικισμού. Κάτοικοι του χωριού, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, έχτισαν το χωριό Κουτλίστια, σημερινά Κρυονέρια Ναυπακτίας.
Πίτσι.
Είναι ένα μικρό και όμορφο χωριό, χτισμένο στις ανατολικότερες πλαγιές του Τυμφρηστού, σε υψόμετρο 780 μ.
Το χωριό, μαζί με τα Πουγκάκια, αποτελούσε χωριό του Δήμου Τυμφρηστού με το όνομα Πίτσου. Το 1912, που καταργήθηκαν οι παλιοί δήμοι, αποτέλεσε συνοικισμό της κοινότητας Πουγκακίων. Το 1924 ο συνοικισμός αποσπάστηκε και προσαρτήθηκε στην κοινότητα Καναλίων με το διάταγμα της 26-2-1924 (ΦΕΚ 44/Α΄ της 28-2-1924). Το 1934 αποσπάσθηκε και αναγνωρίστηκε σε ίδια κοινότητα με το διάταγμα της 29-1-1934 (ΦΕΚ 44/Α της 1-2-1943). Η Παράδοση αναφέρει ότι το χωριό κτίστηκε στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, 800 μ. περίπου νοτιότερα από τη σημερινή του θέση. Με αφορμή μια μεγάλη κατολίσθηση, στα 1907, το χωριό μεταφέρθηκε εκεί που βρίσκεται σήμερα. Λέγεται ότι ο πρώτος κάτοικος του χωριού ονομαζόταν Πίτσος και ότι αυτός έδωσε το όνομα στο χωριό. Η εκδοχή αυτή φαίνεται ότι ευσταθεί γιατί σε επίσημα κρατικά έγγραφα του 1863 και του 1880 το χωριό αναφέρεται ως Πίτζου και Πίτσου, αντίστοιχα.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
